Ρολάν Μπαρτ
Η απόλαυση του κειμένου,
μτφρ. Φ. Χατζηδάκη-Γ. Κρητικός,
εκδ. ΡΑΠΠΑ,
Αθήνα 1973
Ο Ρολάν Μπαρτ, ακολουθώντας τους στρουκτουραλιστές, εστιάζει στο κείμενο και ανακοινώνει τον θάνατο του θεσμού του συγγραφέα. Στο δοκίμιό του «Η απόλαυση του κειμένου» κάνει λόγο για ένα κείμενο που όπως γράφει «πρέπει να μου αποδείχνει πως με επιθυμεί». Πώς θα αποδείξει το κείμενο πως επιθυμεί τον αναγνώστη του; Μέσω της γραφής που ο Μπαρτ την ονομάζει «επιστήμη των ηδονών της λαλιάς» και «καμασούτρα».
Συνεχίζοντας την ενδιαφέρουσα προσέγγισή του ο συγγραφέας μιλάει για «ανακατανομή της γλώσσας» και πως η ανακατανομή αυτή γίνεται με τομές. «Χαράζονται δύο πλευρές: η μιμητική πλευρά της γλώσσας αντιγράφει την γλώσσα στην κανονιστική της κατάσταση, όπως έχει καθιερωθεί από το σχολείο, τη λογοτεχνία, την κουλτούρα. Η άλλη πλευρά της γλώσσας, που την ονομάζει «κινητή», μπορεί να πάρει οποιοδήποτε περίγραμμα και σε αυτόν τον χώρο αχνοφαίνεται ο θάνατος της λαλιάς. Αυτές οι δυο πλευρές σκηνοθετούν έναν συμβιβασμό. Ούτε η κουλτούρα ούτε η καταστροφή της είναι ερωτικές∙ το ράγισμά τους, και της μιας και της άλλης γίνεται ερωτικό».
Ο Μπαρτ αναφέρεται σε κείμενα γνωστών συγγραφέων αναδιφώντας την απόλαυση του κειμένου. Κάνει λόγο για μίμηση και πως «το κατόρθωμα είναι η γλώσσα να μιμείται τον εαυτό της» (!). Σε αυτό το σημείο δεν κατανοώ εάν μιλάει για γλωσσικές πράξεις ή για αλληγορίες ή για κάτι άλλο ωστόσο η παρομοίωση του πιο ερωτικού σημείου του κειμένου (σώματος) με το σημείο του «ρούχου που χάσκει» με επαναφέρει την δική μου αναγνωστική απόλαυση του δοκιμίου του.
Συνεχίζοντας ο Μπαρτ γράφει ότι η ανάγνωση των κλασικών κειμένων γίνεται με μία τμήση, καθώς δεν διαβάζουμε ολόκληρο το κείμενο αλλά το διαβάζουμε δρασκελίζοντάς το. Αυτή η τμήση ή ρωγμή είναι πηγή ή μορφή της απόλαυσης η οποία υπακούει στην αρχή της λειτουργικότητας καθώς παράγεται τη στιγμή της χρήσης των γλωσσών ενώ δεν υπάρχει στη δομή τους.
Τα «μοντέρνα» όμως κείμενα πρέπει να διαβαστούν διαφορετικά. Δεν μπορούμε να προσπεράσουμε τίποτα αλλά πρέπει να διαβάσουμε το κείμενο «προσεκτικά και παράφορα». Για να διαβάσεις τους σύγχρονους συγγραφείς γράφει ο Μπαρτ πρέπει «να είσαι αριστοκράτης αναγνώστης» δηλαδή να διαβάζεις σχολαστικά και με άνεση χρόνου.
Υπάρχουν δύο πλευρές του κειμένου που ο αναγνώστης ψηλαφίζει διχασμένος: κείμενο απολαυστικό και κείμενο ηδονικό. Το απολαυστικό κείμενο είναι το κείμενο που ευχαριστεί και σχετίζεται με την κουλτούρα και ταυτόχρονα στερεώνει το εγώ του αναγνώστη, γεγονός που αποτελεί την απόλαυσή του. Από την άλλη το ηδονικό κείμενο είναι το κείμενο που ξεβολεύει που ταράζει τις κοινωνικοπολιτισμικές και ψυχολογικές σταθερές του αναγνώστη και τις αξίες του οδηγώντας τη σχέση του με τη γλώσσα σε κρίση, αναζητώντας τον χαμό του, δηλαδή την ηδονή.
Ωστόσο, ο συγγραφέας αναρωτιέται για τον ορισμό της απόλαυσης σε σχέση με την ηδονή. Είναι η ηδονή μια κτηνώδης άμεση απόλαυση; Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τη νεωτερικότητα μας οδηγεί σε διαφορετική θεώρηση της ιστορίας της λογοτεχνίας. Είναι γραμμικά εξελισσόμενη ή αποτελείται από είδη που εξελίσσονται παράλληλα και ο αναγνώστης είναι μια «ζωντανή αντίφαση» ανάμεσα στη λογοτεχνία του παρελθόντος και τα σύγχρονα έργα χωρίς να κατορθώνει να κάνει μία διαλεκτική σύνθεση. Μπορεί άραγε να συμπορευτεί η απόλαυση με την ηδονή; Ο Μπαρτ εδώ καταφεύγει στον Lacan και λέει πως η απόλαυση είναι ρητή. Ο συγγραφέας καταφεύγει στην γραφή για να βρει την απόλαυση παραιτούμενος από την ηδονή που είναι άρρητη.
Ο Μπαρτ συνεχίζει την πορεία προς την απόλαυση του κειμένου αναφερόμενος στην μάχη της «λαλιάς για ηγεμονία». Κάνει λόγο για πόλεμο των γλωσσών και για ιδεολογίες που «ρίχνουν την σκιά τους» στο κείμενο. Για την επαναστατικότητα του κειμένου που μπορεί να τα «βάλει» με τις κανονιστικές δομές ακόμη και της ίδιας της γλώσσας, για το πληθυντικό νόημα των κειμένων, για την εσωτερική γλώσσα «που μιλώ μέσα μου και δεν είναι του καιρού μου».
Ταλαντεύεται ανάμεσα στην ηδονή του καινούργιου και τη μυστικιστική δύναμη του στερεότυπου.
Μέσα από ατελείωτα ερωτήματα για την αναγνωσιμότητα, τον αναγνώστη, την απόλαυση, την ηδονή, τη γλώσσα, καταλήγει στον άνθρωπο που επιθυμεί και αναφέρεται στην ψυχανάλυση και τις ερμηνείες της οδηγώντας με σιγά σιγά να σκεφτώ τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και το Αγαθό καθώς και την Ευδαιμονία. Η επίτευξή της ήταν ο κοινός στόχος. Ο τρόπος που θα οδηγηθείς στην ηδονή είναι η κοσμοθεωρία σου και η απόλαυση του κειμένου του Ρολάν Μπαρτ σε πηγαίνει βήμα βήμα προς την «ατομική» σου απόλαυση ενός δοκιμίου που υφαίνει τη γλώσσα και την κάνει «σώμα» απόλαυσης ηδονικό. Άλλωστε η γλώσσα δεν περιορίζεται στη γραφή αλλά μέσω αυτής πυροδοτεί τη φαντασία και τη διάνοια. Μέσα από κάθε λέξη ανοίγεις ένα δικό σου παράθυρο στο κείμενο που περιμένει να το κάνεις δικό σου σώμα. Ο Ρολάν Μπαρτ σκηνοθέτησε ένα απολαυστικό κείμενο.
*Η Νότα Χρυσίνα είναι μεταφράστρια, πολιτισμολόγος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου